Podkręcanie dla początkujących

[Dijkstra]

Witaj, czytelniku.

 

Celem niniejszego opracowania jest wprowadzenie Cię w tematykę podkręcania, zwanego w najpopularniejszym języku świata overclockingiem (over=ponad, clock=zegar). Na pewno nie wyczerpie ono tematu, ale przynajmniej da Ci pojęcie, czego dokładnie powinieneś szukać na forum i w Internecie. Nie jestem absolutnie ekspertem w tej dziedzinie, ale to, co wiem, powinno wystarczyć na początek przygody z podkręcaniem.

 

1) Co powinienem wiedzieć najpierw?

 

Zanim zabierzesz się do podkręcania swojego komputera, postaraj się dowiedzieć o nim jak najwięcej:

- o procesorze - naturalnie producent, model, typ rdzenia, stepping. Te wszystkie informacje przydadzą Ci się, a mogą nawet okazać się niezbędne

- o płycie głównej (motherboard, mainboard, w skrócie MOBO) - producent, model, chipset

- o pamięciach (SDR: PC100 czy 133, DRR 266, 333, 400 etc.)

 

Wszystkie te informacje są gdzieś zawarte. W wypadku procesora będzie to ciąg oznaczeń na jego rdzeniu lub obok (warto zapisać, zanim włożymy proc do komputera), w wypadku płyty głównej będzie to również ciąg oznaczeń, niestety nie ma reguły, gdzie się znajdują. Może to być napis pomiędzy 3 i 4 slotem PCI, tuż pod slotem AGP, gdzieś zupełnie na brzegu płyty lub naklejona byle gdzie naklejka. Przeważnie oznaczenia zaczynają się od 2 lub więcej liter, będących skrótem od nazwy producenta (MS= microstar (ostatnio MSI), AB= abit, SL= soltek itd.). W identyfikacji mobo przydatny być może również numer pojawiający się na dole ekranu przy uruchamianiu komputera. W wypadku pamięci warto spisać oznaczenia znajdujące się na kościach.

 

2) Clear CMOS ;-)

 

Zanim przejdziesz do dalszej części ulubionej leORT: ORT: ORT: ktury, musisz być świadomy, że stosunkowo często wszelkie zmiany w BIOS-ie płyty, zwłaszcza te mające na celu podkręcenie komputera, powodują, iż przestaje się on uruchamiać. Dlatego zanim zaczniesz cokolwiek robić, warto zapisać na kartce (która od tego momentu staje się najważniejszą z Twoich kartek) ustawienia wszystkich opcji BIOS-u, których znaczenia nie jesteś pewien. Po unieruchomieniu komputera spowodowanym zmianami w BIOS-ie jedyną drogą ratunku jest przywrócenie ustawień fabrycznych - które niekoniecznie muszą być tymi, które nam odpowiadają, jakkolwiek (prawie) zawsze umożliwiają uruchomienie komputera. Dokonujemy tego przez wyczyszczenie pamięci BIOS-u, tzw. CMOS (nazwa angielska tak straszna, że nie przytoczę :D ) - w instrukcji do mobo szukamy zworki clear CMOS; zazwyczaj znajduje się ona w okolicach baterii podtrzymującej pamięć CMOS (srebrny krążek wielkości dwuzłotówki) i ma postać 3 pinów, z których 2 są zwarte - musimy przestawić zworkę, zwierając wolnego pina. Czasami na płycie nie ma zworki - należy wyciągnąć wtedy bateryjkę i odczekać kilka-kilkadziesiąt sekund. Na niektórych płytach czyszczenie pamięci CMOS odbywa się przez trzymanie klawisza 'insert' przy uruchamianiu komputera. Dodam też, że powyższe operacje ze zworką/bateryjką, podobnie jak wszystkie inne przy płycie głównej i podzespołach, wykonujemy bezwarunkowo przy wyłączonym zasilaniu - najpewniej wyjąć wtyczkę z zasilacza/kontaktu.

 

3) Mnożnik i FSB

 

Uff, jak to napisać, nie podając dokładnej definicji obu pojęć?

Powiedzmy od razu, że jeżeli jesteś posiadaczem procesora firmy Intel, mnożnik nie interesuje cię zbytnio, gdyż nie możesz go zmienić w żaden sposób. Jeżeli jesteś posiadaczem procesora AMD, przeczytaj opracowania RaFa i Arkadego, znajdujące się w FAQ.

 

Częstotliwość, z jaką pracuje Twój procesor, a którą możesz odczytać podczas uruchamiania komputera oraz w wielu zakładkach Windows, jest wynikiem 2 rzeczy: mnożnika i FSB. Przez FSB (front side bus) rozumiemy efektywną główną magistralę systemową (na pewno się to tak po polsku nazywa?), ale tutaj, czyli zarówno w tym poście, jak i na Tweaku i innych forach, zazwyczaj przez FSB rozumie się tzw. external clock/frequency procesora, czyli jego zewnętrzny zegar bądź taktowanie. Właściwe efektywne FSB w zależności od platformy może wynosić (na dzień dzisiejszy) x2 (double-pumping) i x4 (quad-pumping) taktowania procesora, np. efektywne FSB Athlona XP (Palomino & Thoroughbread) wynosi 266, a jego external frequency to 133 (double-pumping). FSB Pentium wynosi 400MHz, zaś jego external clock to 100MHz (quad-pumping) bądź FSB wynosi 4x133=533MHz.

 

FSB generowane jest przez płytę główną, jakkolwiek każdy procesor ma przypisane nominalne FSB, podczas gdy mnożnik jest, jeżeli można to tak powiedzieć, właściwością procesora.

I tak, Celeron 800MHz będzie miał mnożnik x8, a jego FSB będzie wynosiło 100, stąd 8x100=800MHz. Duron 850MHz będzie miał mnożnik x8.5, a jego FSB będzie wynosiło również 100MHz.

Trochę inaczej sprawa wygląda z Athlonami XP, gdyż ich oznaczenie, np. XP 1700+, nie oznacza rzeczywistej częstotliwości. Mnożnik tego procesora wynosi x11, FSB=133, stąd rzeczywista częstotliwość wynosi 1463MHz.

Na stronie www.ocinside.de za pomocą znajdującego się tam skryptu możesz sprawdzić, jakie oznaczenie XP będzie miał procesor tego typu pracujący z określoną częstotliwością.

 

Jak pewnie zdążyłeś się już domyślić, możesz zmienić częstotliwość pracy swojego procesora manipulując FSB, a jeżeli jesteś szczęśliwym posiadaczem procesora firmy AMD, również mnożnikiem.

Na pierwszy ogień idzie FSB. Zapoznaj się z instrukcją do Twojej płyty, aby upewnić się, czy pozwala ona na zmianę FSB - część low-endowych mobo takiej opcji nie posiada. W większości obecnie produkowanych płyt zmiana FSB jest możliwa z poziomu BIOS-u; zazwyczaj znajduje się ona w zakładce 'frequency settings/control', jakkolwiek podmenu zawierające tę opcję może nazywać się różnie, podobnie jak sama opcja. Szukamy więc czegoś brzmiącego mniej więcej jak 'external processor clock' lub 'processor/PCI clock' czy po prostu 'CPU FSB clock'. Dla ułatwienia, opcja ta znajduje się zawsze (?) w jednym podmenu z ustawieniami 'spread spectrum', 'clock multiplier/ratio' (to drugie nie musi występować). Czasami ustawień FSB dokonuje się nie z poziomu BIOS-u, lecz za pomocą przełączników (tzw. dip-switchy) lub zworek na płycie głównej, czasami zaś możemy na płycie ustawić podstawową wartość FSB, zaś w biosie możemy ją zwiększać (np. na Solteku SL-75KAV, którego jestem szczęśliwym posiadaczem). Jeżeli masz instrukcję do swojej płyty, zapoznaj się uważnie z opisem jej BIOS-u, jeżeli nie - hm, po to właśnie musisz dowiedzieć się o niej jak najwięcej, aby instrukcję znaleźć w Internecie ;-).

Podobnie sprawa wygląda z ustawieniami mnożnika (multiplier) procesora. Może to odbywać się, w zależności od płyty, zarówno z poziomu BIOS-u, jak i przełączników na płycie. Jak już wspomniałem, w wypadku procesorów Intel nie ma możliwości zmiany mnożnika, jakkolwiek takie ustawienia mogą znajdować się na płycie bądź w biosie, zwłaszcza na starszych mobo, co wynika z tego, że były wersje (chyba) Pentium 2 z niezablokowanym mnożnikiem, jednak szanse, iż jesteś jego posiadaczem, są raczej znikome. Zmiana mnożnika nie odniesie żadnych skutków bądź uniemożliwi ponowne uruchomienie komputera.

W wypadku stajni AMD sprawa również nie jest prosta, mnożnik też jest zablokowany, z tą jednak różnicą, iż możemy go odblokować. Szczegóły tej operacji wykraczają jednak poza ramy tego opracowania, ponownie polecam przeczytać posta RaFa i Arkadego. Dodam tylko, że nawet po odblokowaniu mnożników w procesorze, aby można było go zmieniać, na niektórych płytach trzeba wyłączyć zabezpieczenie to ograniczające (niekiedy zworka).

 

4) Ograniczenia w zwiększaniu FSB, częstotliwość PCI & AGP oraz pamięci

 

Zanim zabierzesz się do zmiany FSB, musisz wiedzieć, że z kilku względów nie możesz robić tego bezkarnie i w sposób nieograniczony.

 

Po pierwsze, ograniczeniem może być Twoja płyta główna, a konkretnie jej chipset. Szukaj informacji o tym, jakie maksymalne FSB jest ona w stanie obsłużyć - określi to w pewnym stopniu Twoje pole działania. Np. jeden z najpopularniejszych w swoim czasie chipsetów pod AMD (Duron, Athlon Thunderbird) VIA KT-133 oficjalnie obsługiwał FSB=100MHz (efektywne 200) i na niektórych płytach nawet zwiększenie go do 112 było niemożliwe. Mając płytę na tym chipsecie, twoje możliwości podkręcania są mierne - ograniczają się w zasadzie do operowania mnożnikiem i tych kilku więcej przemnożonych MHz, które uda Ci się wycisnąć z FSB. Kolejna rewizja tego chipsetu, czyli VIA KT-133A, miała już oficjalną obsługę FSB=133MHz (efektywne 266). Jeżeli jesteś posiadaczem płyty na tym chipsecie oraz procesora Duron lub Athlon Thunderbird, Twoje możliwości zą znaczne, nominalne FSB tych procesorów wynosi bowiem 100MHz. Jeżeli podniesiesz FSB Athlona 1000MHz (mnożnik x10) do 133, teoretycznie masz procesor o częstotliwości 1330MHz. Teoretycznie, bo w praktyce jest mniej różowo, ale o tym dalej. Jeżeli zaś masz płytę na tym chipsecie, lecz procesor typu Athlon XP, to Twoje możliwości OC ograniczają się znowu, ponieważ nominalne FSB tego procesora to 133MHz - KT-133A wytrzymuje jednak zazwyczaj ustawienie do 140MHz, czasami nawet do 150MHz.

 

Po drugie, w wypadku większości chipsetów od wartości FSB zależne jest też taktowanie magistral PCI i AGP. PCI to magistrala dla urządzeń wkładanych do slotów PCI, takich jak karty dźwiękowe, telewizyjne, starsze karty graficzne, lecz również magistrala kontrolera IDE, czyli dysków twardych, CD-romów. Magistrala AGP to magistrala karty z akceleratorem graficznym, czyli w zasadzie wszystkich dzisiaj dostępnych.

 

Nominalne taktowanie magistrali PCI wynosi 33MHz, AGP zaś 66MHz. Zależność pomiędzy FSB a PCI/AGP wyraża się w postaci tzw. dzielnika CPU/PCI/AGP. Zaznaczę od razu, że zdecydowana większość płyt głównych ustala ten dzielnik automatycznie, w zależności od wartości FSB. Niektóre pozwalają na jego ręczne ustawienie. W wypadku kilku chipsetów (np. zaprojektowanego przez nVidię nForce pod AMD) problem dzielników nie istnieje, gdyż częstotliwości PCI/AGP wynoszą stale 33/66MHz bądź można je płynnie regulować w małym zakresie, niezależnie od FSB.

 

Jeżeli Twoja płyta ma dzielniki, sytuacja wygląda w ten sposób:

Przy FSB=100MHz dzielnik dla PCI wynosi 1/3, a dla AGP 2/3, więc częstotliwość PCI= (w zaokrągleniu) 33MHz, a AGP=66MHz, czyli tak, jak ma być.

Jeżeli podniesiesz FSB do 112MHz, wartości wyniosą odpowiednio PCI=37, AGP=74MHz.

Jeżeli Twoja płyta ma oficjalną obsługę FSB 133MHz, to przy takiej właśnie wartości następuje ZMIANA DZIELNIKA na 1/4 dla PCI i 1/2 dla AGP. I wtedy 133/4=33MHz na PCI, 133/2=66MHz na AGP i ponownie wszystko gra. Jeżeli jednak płyta oficjalnie nie ma obsługi FSB 133 (np. niektóre płyty na intelowskim i440BX, VIA KT-133 dla AMD), to pojawiają się schody, bo dzielnik pozostaje niezmieniony, czyli 133/3=44MHz dla PCI i 133/2=87MHz dla AGP, a to już sporo. Dlaczego - o tym za chwilę.

Typowo, wartości FSB, przy których zmieniają się dzielniki PCI, wynoszą:

100 (1/3)

133 (1/4)

166 (1/5)

Płyt z dzielnikiem 1/6 jest niewiele (zdaje się niektóre płyty z chipsetem ALI go miały), gdyż nie ma (jeszcze?) procesorów o nominalnym FSB większym niż 166MHz (Athlon XP na rdzeniu Barton=166, P4=133), a i tak nowe chipsety pozbawione są regulacji częstotliwości FSB przez dzielniki, o czym wspominałem.

 

Zwiększanie FSB procesora to również wzrost taktowania pamięci. Jeżeli nasz procesor pracuje na FSB=100MHz, a nasze pamięci to PC100 (SDR), to pomimo że np. nasz chipset fizycznie może obsłużyć FSB=133MHz, to pamięć niekoniecznie. Jeżeli natomiast mamy pamięć PC133 (SDR) lub PC2100 (DDR 266), to zwiększając FSB, dobijamy po prostu do nominalnej częstotliwości pracy pamięci.

Niektóre płyty posiadają również dzielnik dla pamięci, często wyrażony w postaci procentowej wartości FSB. Dzięki temu możemy obniżyć taktowania pamięci, np. ustawić taktowanie procesora na 200, a pamięci na 166MHz. Często jest to jedyny sposób, jeżeli nasze pamięci nie lubią dodatkowych MHz.

 

5) Wpływ przetaktowania na podzespoły komputera

 

O ograniczeniach wynikających z chipsetu pisałem w zasadzie wcześniej - tu dodam tylko, że pomóc może poprawa chłodzenia na NB (north bridge - mostek północny). Jest to układ scalony, przykryty radiatorem, często z małym wiatrakiem. Warto sprawdzić organoleptycznie, czy radiator nie jest zbyt gorący, w razie konieczności sprawdzić też, czy między nim a NB znajduje się wystarczająca ilość pasty termoprzewodzącej, i w razie potrzeby zmienić radiator na większy i/lub dodać wiatrak. Dodam też, że na niektórych płytach mamy możliwość zwiększenia napięcia zasilającego chipset - w celu zwiększenia stabilności pracy procesora na FSB wyższym niż nominalne.

 

Kwestia procesora jest bardzo rozległa. W wypadku podkręcania to właśnie jemu należy poświęcić szczególną uwagę. Nietrudno zgadnąć, że nie można w nieskończoność zwiększać taktowania procesora. Warto nadmienić, że w wypadku znacznego zwiększania FSB zazwyczaj konieczne jest zwiększenie napięcia zasilającego procesor (Vcore) dla uzyskania jego stabilnej pracy, jakkolwiek to właśnie ta czynność jest najbardziej niebezpieczna - bowiem oprócz ryzyka bezpośredniego uszkodzenia procesora w ten sposób, efektem ubocznym jest wzrost wydzielania ciepła. Zwiększona temperatura nie tylko uniemożliwia poprawną pracę, lecz także skraca żywotność układów elektronicznych, a w skrajnych wypadkach prowadzi do natychmiastowego uszkodzenia. Stąd też, biorąc się za podkręcanie procesora, zaopatrz się w odpowiedni cooler lub zestaw do chłodzenia wodnego. Warto poszukać w sieci programu Radiate, który pozwala wyliczyć, ile ciepła wydziela procesor oparty na konkretnym rdzeniu, pracujący z danym zegarem i częstotliwością.

 

Urządzenia PCI, takie jak karty dźwiękowe i inne, znoszą stosunkowo dobrze częstotliwości 33-41MHz, czasami nawet przekraczające 44MHz. Zdecydowanie gorzej jest z dyskami twardymi. Do 37MHz możemy bawić się względnie bezpiecznie - jakkolwiek może to (choć nie musi) skrócić nieznacznie żywotność dysku. Powyżej, w zależności od producenta, modelu, egzemplarza (brak reguły), mogą pojawić się błędy.

Przy znacznym przekroczeniu dopuszczalnej dla danego urządzenia częstotliwości może ono nie pojawić się w tabeli podczas uruchamiania komputera, dotyczy to zwłaszcza dysków. Komputer stwierdzi np., że brak jest bootowalnego urządzenia (dysku). Przy mniejszym przetaktowaniu magistali PCI komputer będzie startował, ale w trakcie uruchamiania się Windows będą pojawiać się "blue screeny" (win2K/XP) lub może zgłaszać się na okrągło kontroler rejestru Windows (win98), który bezskutecznie będzie starał się naprawić błąd rejestru.

Magistrala AGP i karty graficzne znoszą przetaktowania zdecydowanie lepiej. 80MHz nie powinno zrobić na żadnej większego wrażenia, zdecydowana większość będzie też pracować przy 100MHz.

 

Na koniec jeszcze o pamięciach. Zwiększając FSB, zwiększamy również częstotliwość pamięci, co w zasadniczy sposób zwiększa wydajność komputera - poprzez wzrost przepustowości pamięci. Także one jednak mają nominalną częstotliwość pracy i często nie można zmusić ich do prawidłowej pracy powyżej tejże. Niektóre płyty główne pozwalają na zwiększenie napięcia zasilającego pamięci (VDD), co pozwala zwiększyć ich częstotliwość. Pomaga też zwiększenie wartości CL (cycle length) oraz timingów pamięci, jednak to z kolei zmniejsza ich ogólną wydajność; należy indywidualnie sprawdzić, czy w danej konfiguracji lepsze efekty da kilka MHz więcej na FSB czy lepsze timingi pamięci - niestety nie ma jednoznacznej recepty i trzeba ustalić to samemu, metodą testowania kolejnych ustawień.

Ogólna zasada, tycząca się zwłaszcza platformy AMD, gdzie mamy możliwość manipulowania mnożnikiem, jest taka, że powinniśmy starać się uzyskać jak najwyższe FSB; jeżeli nie wytrzymuje tego nasz procesor, rozwiązaniem jest zmniejszenie mnożnika poniżej nominalnego.

 

Na koniec podam jeszcze nazwy niektórych programów pomocnych przy podkręcaniu oraz testowaniu jego rezultatów

 

SiSoft Sandra

Ogólny program benchmarkujący nasz komputer i podający informacje o jego podzespołach. Bardzo przydatny będzie memory benchmark, pomoże nam zdecydować, jakie ustawienia pamięci będą optymalne.

 

3DMark 2000/2001/2001SE/2003

Multimedialny, syntetyczny benchmark sprawdzający ogólną wydajność naszego komputera pod kątem giercowania. Bodajże największa baza wyników do porównania.

 

Prime 95

Program sprawdzający stabilność podkręconego procesora.

 

CPU Burn

Wyciska z procesora, ile wlezie... Dowiemy się dzięki temu, jaką maksymalną temperaturę może osiągnąć nasz "overclocknięty" komputer, jak również czy nasz zasilacz da sobie radę z dodatkowymi W pobieranymi przez komputer... Mówi również co nieco o stabilności kompa. Raczej odradzam, jeżeli Twój zasilacz ledwie sobie radzi, chyba że lubisz dym...

 

MemTest

Program do testowania pamięci. Jeżeli magistrala/timingi są za wysokie, pojawiają się błędy pamięci, często niewykrywalne w inny sposób.

[Dijkstra]

I na zakończenie:

Informacje tu zawarte powinny dać Ci przynajmniej blade pojęcie o podkręcaniu, powinny też pomóc w nazwaniu nurtującego Cię problemu. Wiele szczegółowych informacji na poruszane tu tematy znajduje się już na forum, zanim więc zdecydujesz się założyć nowy temat, sprawdź, czy odpowiedzi nie jest w stanie udzielić Ci wyszukiwarka Tweaka. Nikt nie lubi powtarzających się w kółko pytań na ten sam temat, jeżeli zadasz kolejne, możesz liczyć się z reakcją raczej nieprzyjazną.

Jeżeli jednak ani to opracowanie, ani wyniki wyszukiwania nie okazały się pomocne, to nie pisz proszę do mnie prywatnych wiadomości ani e-maili, lecz zadaj pytanie na forum; w ten sposób więcej osób będzie w stanie ocenić Twój problem, a inni początkujący overclockerzy będą mogli skorzystać z odpowiedzi.

 

Pozdrawiam - Dijkstra